نوبت کاری و خطرات بهداشتی ناشی از نوبت کاری

نوبت کاری و خطرات بهداشتی ناشی از نوبت کاری

- نوبت كاري چيست ؟

- نوبت كاري چطور مي تواند بر روي كاركنان اثر بگذارد ؟

طبق آمارهاي منتشره 25% از كل نيروي كار با پديده نوبت كاري مواجه هستند . با افزايش روزافزون جمعيت و نياز به خدمات و صنعتي شدن جوامع ، نوبت كاري بطور مستمر افزايش خواهد يافت . با توجه به اثراتي كه نوبت كاري بر روي سلامتي و ايمني كاركنان دارد و مي تواند در توليد و بهره وري نيز تاثير گذار باشد بررسي و توجه به اين مشكلات ضروري بنظر مي رسد . اين مقاله كارفريان ، سرپرستان ، اعضاي كميته ايمني و بهداشتكار و كاركنان را كمك مي كند تا بدانند :

- نوبت كاري چيست ؟

- نوبت كاري چطور مي تواند بر روي كاركنان اثر بگذارد ؟

- خطرات نوبت كاري چيست ؟

- چطور مي توان خطرات نوبت كاري را كنترل نمود ؟

نوبت كاري چيست ؟

منظور از نوبت كاري هر نوع كاري است كه در خارج از ساعت معمول كار روزانه ( 7 صبح الي 6 بعد از ظهر ) انجام شود و شامل :

- شيفت هاي ثابت شب ، شيفت هاي ثابت ديگر ( از قبيل شيفت عصر ) و يا شيفت هاي كه قبل از 6 صبح شروع مي شود .

- شيفت هاي چرخشي كه زمان كار از روز به عصر يا از روز به شب تغيير يابد كه اين ممكن است بصورت هفتگي يا ماهيانه باشد .

- شيفت هاي فشرده هفتگي

نوبت كاري چطور مي تواند بر روي كاركنان اثر بگذارد ؟

مغز انسان داراي ساعت بيولوژيكي ( ساعت زيستي ) است كه وظايف فيزيولوژيكي بدن را تنظيم مي كند كه بصورت چرخه اي نوسان مي كنند . مطالعات نشان مي دهد كه وظايف فيزيولوژيكي بدن از قبيل دماي بدن ، توليد هورمون ، ضربان قلب ، فشار خون ، فعاليت هاي گوارشي ، چرخه بيداري و خواب همه داراي چرخه 24 ساعته هستند كه به اين چرخه ريتم سيركادين گفته مي شود كه به ما مي گويد چه وقت بيدار شويم و چه وقت بخوابيم ( تاريكي و روشنائي نقش مهمي در تنظيم اين ريتم هاي سيركادين دارد ) . بطور معمول تاريكي شب تغييراتي را در بدن ايجاد مي كند كه منجر به خواب مي شود يعني فشارخون ، ميزان ضربان قلب ، ميزان تنفس ، دماي بدن و فعاليت هاي گوارشي پايين مي آيد ولي روشنائي روز باعث بالا رفتن ريتم هاي سيركادين مي گردد .

مثالهاي از ريتم هاي سيركادين بدن در زير آمده است :

1 - درجه حرارت بدن در ساعت 5 بامداد كمترين مقدار و در ساعت 9 بعد از ظهر بالاترين مقدار را دارد .

2 - آهنگ چرخه 24 ساعته در هورمون كورتيزول ( هورمون بيدار كننده ) بدين گونه است كه تراكم آن در خون هنگام صبح به بيشترين مقدار خود مي رسد و هنگام شب به كمترين مقدار

3 - هورمون ملاتونين عكس حالت فوق را نشان مي دهد يعني هنگام شب بيشترين تراكم را در خون دارد و بامدادان كمترين تراكم

وقتي كه فرد بصورت شيفت چرخشي كار مي كند مجبور است چرخه خواب و بيداري خود را براي شيفتي كه در آن كار مي كند تنظيم نمايد ولي با وجود اين ، ريتم هاي ديگر سيركادين بصورت آني با شيفت تنظيم نمي شوند و يك هفته يا بيشتر طول مي كشد تا با چرخه جديد بيداري و خواب تنظيم شوند . ( دستگاه سيركادين هنگام تغيير نوبت كاري از روزكاري ، براي تطابق كامل ممكن است به دو يا سه هفته شب كاري مدوام و پيوسته نياز داشته باشد ) . چگونگي تنظيم ريتم هاي سيركادين با يك چرخه جديد خواب و بيداري بستگي به فاكتورهاي دروني از قبيل سن ، جنس ، سلامت جسمي و همچنين به فاكتورهاي بيروني از قبيل الگوي شيفت ، بار كاري ، محيط اجتماعي و خانوادگي دارد .

شيفت هاي چرخشي شب باعث اختلال در ريتم هاي سيركادين مي گردد بطوري كه ما سعي مي كنيم در مدت شب بيدار و فعال بمانيم وقتي كه ريتم هاي سيركادين پايين است و سعي مي كنيم در مدت روز بخوابيم وقتي كه ريتم هاي سيركادين بالاست وقتي اين عمل اتفاق مي افتد ما مي توانيم دچاركمبود خواب و ناراحتيهاي گوارشي بشويم . كمبود خواب منجر به خستگي ، تحريك پذيري ، بيحالي ، كاهش كارائي و كاهش تمركز حواس مي گردد و همچنين مي تواند ميزان ريسك حوادث و آسيب ها را بالا ببرد . تحقيقات بر روي حوادث نشان مي دهد كه كه ميزان حوادث و آسيب ها درميان افراد شب كار به علت كسري خواب و پايين بودن ريتم هاي سيركادين بيشتر از افراد روز كار است .

اگر چه اثرات نوبت كاري روي ريتم سيركادين را نمي توان بطور كامل حذف كرد ولي مي توان از طريق كنترل سازماني و كنترل فردي اين اثرات را كاهش داد .

خطرات نوبت كاري

الف - خطرات بهداشتي

ب - مشكلات خانوادگي و اجتماعي

ج - پيامدهاي ايمني و اثر بر روي عملكرد شغلي

خطرات بهداشتي

1 - اثر بر روي خواب :

بررسي ها نشان مي دهد كه حدود 62% افراد نوبت كار از اختلال خواب رنج مي برند و از شايعترين شكايت افراد نوبت كار مي باشد . افراد بالغ بطور متوسط 7 الي 5/7 ساعت در طي شبانه روز به خواب احتياج دارند . مدت خواب پس از شيفت شب 15 الي 20% كاهش مي يابد و از طرفي تقريبا نيمي از افراد شب كار در خواب رفتن يا ادامه خواب دچار مشكل مي شوند بنابراين نوبت كاري هم روي مدت خواب و هم روي كيفيت خواب تاثير مي گذارد . مسئله ديگر در مورد مختل شدن خواب روزانه افراد شب كار ، ناشي از عوامل محيطي به خصوص سروصداي محيط ميباشد .

عادت به چرت زدن مشكل ديگر افراد نوبت كار مي باشد كه اين مسئله نيز حاكي از ناكافي بودن ميزان خواب ميباشد . بطور كلي تحقيقات نشان مي دهد افراد نوبت كار نسبت به كارگران روزكار بطور متوسط در هر هفته 5 الي 7 ساعت كسري خواب دارند . بنابراين از آنجا كه سيستم عصبي مركزي حساس ترين عضو نسبت به محروميت از خواب ميباشد و خواب براي تجديد قوا لازم است محروميت از خواب در افراد شب كار مي تواند روي ايمني ، سلامتي و در نتيجه كارائي افراد تاثير مهمي داشته باشد كه پيامدهاي آن غير از افراد نوبت كار ، متوجه كل جامعه مي شود .

2- مشكلات گوارشي :

تحقيقات نشان مي دهد كه اختلالات گوارشي در ميان افراد نوبت كار شايع بوده و علت آن پيروي عمل هضم از ريتم سيركادين مي باشد . نوبت كاري مي تواند با الگوهاي منظم غذا خوردن و هضم غذا ، در اثر تغيير زمان كار و زمان خواب تداخل نمايد كه منجر به تهوع ، زخم هاي گوارشي ، يبوست ، كوليت و ... مي گردد . همچنين فاكتورهاي ذيل نيز مي تواند به اختلالات گوارشي در ميان افراد نوبت كار كمك نمايد كه عبارت است از :

- صرف غذاي بيشتر يا كمتر در شب

- مصرف خوراك مختصر ( مثلا ساندويج ) حاوي چربي بالا در شب

- دسترسي كمتر به مواد غذائي در شب

- پايين بودن عمل هضم و ساير فعاليت هاي بدن در شب

- مصرف الكل ، قهوه يا استعمال سيگار

3 - مشكلات قلبي و عروقي :

بررسي ها نشان مي دهد كه بيماريهاي قلبي و عروقي و حملات قلبي در ميان افراد نوبت كار نسبت به افراد روزكار بيشتر ديده مي شود . بيماريهاي قلبي و عروقي در افراد نوبت كار فقط مربوط به عادت غذائي نامناسب نمي باشد بلكه كمبود خواب ، افزايش استرس ( در اثر تغيير شيفت از روز به شب ، ساعت كار طولاني ، بار كاري بالا و برنامه هاي كاري غيرمنظم ) ، افزايش فشار خون ، استعمال سيگار و كاهش فعاليت هاي فيزيكي بدن نيز مي تواند به بيماريهاي قلبي و عروقي كمك نمايد .

4 - پيامدهاي روحي و رواني :

شكايت هاي روحي و رواني ، تحريك پذيري ، افسردگي ، استرس و اختلال در روابط اجتماعي از جمله پيامدهاي روحي و رواني ناشي از تداخل شيفت كاري با زندگي اجتماعي و خانوادگي و همچنين محروميت از خواب در افراد نوبت كار مي باشد .

5 - مصرف الكل و دارو :

مطالعات نشان مي دهد كه مصرف الكل ، كافئين و نيكوتين در افراد نوبت كار نسبت به افراد روز كار بيشتر مي باشد . كارگران نوبت كار ممكن است جهت بيدار ماندن در شب از اين مواد استفاده كنند و همچنين بررسي ها نشان مي دهد كه مصرف داروهاي آرامبخش در افراد نوبت كار بيشتر است .

6 - ريسك تماس با خطرات فيزيكي ، شيميائي ، بيولوژيكي و ...

افرادي كه در شيفت هاي طولاني مدت كار مي كنند ممكن است در تماس طولاني با مواد شيميائي ،بيولوژيكي ، صدا ، ارتعاش و حرارت زياد باشند كه اين خطرات مي تواند سلامتي افراد را مورد تهديد قرار دهد .

7 - اثر روي بارداري :

مطالعات محدودي در اين زمينه صورت گرفته كه شيفت هاي چرخشي و برنامه هاي كاري غيرمنظم ممكن است روي بارداري نيز اثر بگذارد .

8 - بيماريهاي ديگر :

افراد نوبت كاري كه سابقه آسم ، ديابت ، صرع و افسردگي دارند بيماريشان ممكن است در اثر نوبت كاري تشديد شود .

مشكلات اجتماعي و خانوادگي :

شيفت كاري مي تواند بر روي زندگي خانوادگي اثرات منفي داشته باشد و زندگي اجتماعي را مختل نمايد به خصوص وقتي برنامه شيفت كاري طوري باشد كه فرد در اواخر بعد از ظهر و عصر از خانه دور باشد و مطالعات مختلف نشان مي دهد كه ميزان اختلالات زناشوئي و طلاق در بين كاركنان نوبت كار بيشتر است . 

پيامدهاي ايمني و اثر بر روي عملكرد شغلي :

اگر تعداد حوادثي كه در نوبت هاي مختلف اتفاق مي افتد بصورت درصدي از تعداد نيروي انساني حاضر در محيط كار بيان شود ، مشخص مي گردد كه نوبت شب داراي بالاترين ميزان حادثه است . اين نكته مشخص مي سازد كه آنچه در درجه اول عامل خطر در محيط كار است وجود فرد نوبت كار تطابق نيافته است و در اين مورد محيط پيرامون فرد در درجه دوم اهميت دارد .

يكي از رخدادهاي فاجعه آميز صنعتي ، حادثه نيروگاه اتمي تري مايل آيلند ( 1979 ) در آمريكاست كه كل جامعه را تهديد كرد . سرچشمه اين حادثه را مي توان به خطاهاي انساني مربوط دانست كه اپراتور نوبت كار خسته در اواسط شيفت  مرتكب شده بود . حوادث ديگر نيز عللي مشابه داشتند و در اغلب موارد مي توان ساعات كار غيرمتعارف و عدم تطابق دستگاه سيركادين را مورد سرزنش قرار داد .

نوبت كاران تطابق نيافته مي توانند به طرق مختلف عامل خطر براي خود و سايرين باشند . اولين عامل ، خواب آلودگي حين كار است . خواب آلودگي هنگام كار ممكن است باعث بي توجهي به علائم هشدار دهنده و يا بروز واكنش نامناسب در برابر هشدار دريافت شده گردد . كاهش عملكرد شغلي فرد نوبت كار دومين عاملي است كه مي تواند باعث شود تا وي به عنوان عامل بالقوه خطر مطرح گردد . هر چند ممكن است افراد خواب آلود نباشند اما احتمال دارد كه از كاهش كارائي رنج برند . اين امر امكان بروز و آسيب آنان را به دليل ماهيت بحراني وظيفه محوله فراهم مي سازد

چطور مي توان خطرات نوبت كاري را كنترل نمود ؟

- كنترل سازماني

- انتخاب صحيح برنامه شيفت كاري

- طراحي مناسب محيط كار

- آموزش كاركنان

كنترل سازماني :

1 – حدالامكان از برنامه هاي شيفت كاري اجتناب شود يا شيفت كاري فقط براي مشاغل ضروري در نظر گرفته شود .

2 - بار كاري را بايستي طوري سازماندهي نمود كه كارهاي دشوار و خطرناك در اوايل شيفت انجام گيرد .

3 - از انجام كارهاي خطرناك در شروع شيفت صبح خيلي زود خودداري شود .

4 – در شيفت شب يا عصر حتي الامكان برنامه كاري را طوري تنظيم نمود كه قسمت خسته كننده و يكنواخت آن در آغاز شيفت شب و قسمت جالب تر و متنوع تر آن در پايان شيفت كاري صورت پذيرد .

5 - نظارت و سرپرستي كافي مخصوصا براي كارهاي خطرناك كه احتمال حوادث در آنها بيشتر است وجود داشته باشد ( نظارت در ساعت بين 30/3 الي 30/5 صبح خيلي مهم است زيرا احتمال حوادث در اين ساعت بيشتر و عملكرد شغلي پايين است ) .

6 - نظارت كافي بر روي كاركنان بي تجربه صورت گيرد تا كارشان را بطور ايمن انجام دهند .

7 - مطمئن شويد كه افراد نوبت كار به مواد غذائي دسترسي داشته باشند ( غذاي شب بايستي سبك ، مغذي و سهل الهضم باشد ) .

8 - زمان هاي استراحت كوتاه مدت بين كاري و همچنين زماني را براي صرف غذا در شب در نظر بگيريد .

9 - روشهاي مقابله با وضعيت هاي اضطراري را براي كاركنان بصورت عملي ياد بدهيد .

10 – از بكارگيري اشخاص با بيش از 45 سال در شيفت كاري اجتناب شود .

11 -  از بكارگيري اشخاص با سابقه بيماري ديابت ، صرع ، قلبي و عروقي در شيفت كاري خودداري شود .

12 – افراد نوبت كار تا حد ممكن به مراقبت هاي بهداشتي و پزشكي دسترسي داشته باشند .

برنامه هاي شيفت كاري :

ريسك نوبت كاري بر روي كاركنان بستگي به زمان شيفت ، طول مدت شيفت و مدت زمان چرخش شيفت دارد . برنامه هاي معمول شيفت كاري شامل شيفت كاري فشرده هفتگي ، شيفتهاي چرخشي و شيفت هاي ثابت شب و عصر مي باشد .

شيفتهاي كاري فشرده هفتگي :

اين نوع شيفت ها معمولا شامل كار 3 الي 4 روزه با مدت زمان 10 الي 12 ساعته مي باشد . شيفت كاري فشرده در بين شيفتهاي معمول فرصت بيشتري را براي فعاليت هاي اجتماعي و خانوادگي فراهم مي كند ولي با وجود اين ، اين نوع شيفتها مي تواند خستگي را افزايش دهد و در پايان شيفت كارائي فرد كاهش يابد .

شيفت هاي ثابت شب و عصر :

اين نوع شيفتها به فرد اجازه مي دهد تا زمانش را بر اساس آن تنظيم نمايد اما ممكن است زندگي اجتماعي فرد را مختل كند همچنين افراد شب كار دائمي نسبت به افراد شب كار كسري خواب بيشتري دارند .

شيفت هاي چرخشي :

معمولترين نوع شيفت در بين انواع شيفت ها شيفت هاي چرخشي هستند  در اين نوع شيفت فرد پس از كار در يك برنامه شيفت كاري يا بعد از تغيير شيفت به شيفت جديد معمولا يك يا دو روز استراحت مي كند ، سپس شيفت به زمان ديگري از روز تغيير مي يابد .

زمان هاي شيفت :

1 – شيفت صبح : اين شيفت از  ساعت 5 الي 8 صبح شروع مي شود و در ساعت 2 الي 6 بعد از ظهر پايان مي يابد .

2- شيفت بعداز ظهر( شيفت عصر ) : اين شيفت از ساعت 2 الي 6 بعد از ظهر شروع مي شود و در ساعت 10 بعد از ظهرالي 2 صبح پايان مي يابد .

3 – شيفت شب : اين شيفت در ساعت 10 بعد از ظهر الي 2 صبح شروع مي شود و در ساعت 5 الي 8 صبح پايان مييابد .

سازگاري با برنامه هاي شيفت چرخشي بستگي دارد به :

- طول زمان استراحت قبل از تغيير شيفت به شيفت جديد : افرادي كه شيفت شان بطور سريع و يا بدون در نظر گرفتن زمان استراحت كافي به شيفت جديد تغيير مي يابد ممكن است در انجام وظايف با مشكل روبرو شوند .

- سرعت چرخش شيفت : چرخش هاي طولاني 10 الي 14 روزه ممكن است زمان بيشتري را براي تطابق بدن با شيفت جديد تامين كند . بررسي ها نشان مي دهد كه ريتم سيركادين ممكن است نياز به زمان دو الي سه هفتگي داشته باشد تا بطور كامل با شيفت جديد تنظيم گردد .چرخش هاي سريع 2 الي 3 روزه اجازه نمي دهد تا ريتم سيركادين با شيفت جديد تنظيم گردد .

انتخاب صحيح برنامه شيفت كاري :

كارفريان بايستي سرپرستان ، اعضاي كميته حفاظت ايمني و بهداشت كار و كاركنان خود را در طراحي برنامه شيفت كاري درگير كنند تا با هم بتوانند اثرات نوبت كاري را كاهش دهند .

در تصميم گيري براي طراحي برنامه شيفت كاري بايستي :

1 - از شروع شيفت هاي صبح خيلي زود خودداري شود ( قبل از ساعت 5 صبح )

2 - حتي الامكان از برنامه هاي شيفت ثابت شب اجتناب شود .

3 - تعداد شيفت هاي طولاني پياپي و اضافه كاري به حداقل برسد .

4 - در برنامه شيفت كاري بايستي يك يا دو روز تعطيل آزاد در نظر گرفته شود .

5 - از كار كردن دو شيفت ، در عرض 24 ساعت خودداري شود .

6 - بعد از پايان هر دوره شيفت ، حداقل 24 ساعت استراحت در نظرگرفته شود .

7 - سعي شود برنامه كاري بطور منظم و قابل پيش بيني نگه داشته شود و كليه كاركنان از آن اطلاع داشته باشند و برنامه زندگيشان را بر اساس آن تنظيم نمايند .

8 - برنامه هاي شيفت كاري بايستي منظم و قابل چرخش به سمت جلو ( صبح ، عصر و شب ) باشد .

برنامه هاي شيفت كاري بايستي مطابق با نيازهاي كاري باشد يعني :

1 - از انجام كارهاي خطرناك در شيفت شب خودداري شود .

2 - كارهاي فيزيكي سنگين ، تكراري و كارهاي فكري دشوار نيايستي بيشتر از 8 ساعت باشد .

طراحي مناسب محيط كار

كارفرمايان بايستي محيط كار كاركنان خود را طوري طراحي نمايند كه شرايط كار براي كاركنان را با استفاده از روشهاي ذيل بهبود دهند :

1 - كاهش ترافيك و صداي شب

2 - كنترلهاي بهداشتي و ايمني به حداكثر برسد ( تامين تهويه مناسب ، كنترل حرارت ، صدا و ارتعاش و ... حفاظ گذاري ماشينها )

3 - محيط هاي كار و ترافيك زا روشن نگه داشته شود و سطوح منكس كننده و درخشنده كاهش يابد .

4 - اگر امكان باشد براي بيدار ماندن افراد شب كار مدتي موسيقي گذاشته شود .

5 - محيطي مناسب براي صرف غذا در نظر گرفته شود و امكانات رفاهي تا حد ممكن فراهم گردد .

آموزش كاركنان :

سرپرستان و كاركنان را بايستي درباره خطرات نوبت كاري و اهميت آنها آموزش داد از جمله :

-         مشكلات ايمني و بهداشتي

-         مشكلات انجام كار و ريسك حوادث

-         مشكلات خانوادگي

و همچنين به كاركنان آموزش داده شود تا :

-         چطور علائم ضعيف شدن سلامتي خودشان را تشخيص دهند كه ممكن است مرتبط با نوبت كاري باشد .

-        

-         چطور اثرات نوبت كاري را كاهش دهند .

-     چطور خطرات شيفت كاري را كنترل نمايند ( استفاده از روش هاي كنترل سازماني ، برنامه ريزي صيحيح شيفت و طراحي محيط كار )

افراد نوبت كار مي توانند اثرات نوبت كاري را بر روي سلامتي خودشان و زندگي اجتماعيشان كاهش بدهند بوسيله :

-     محفاظت از دوره هاي خواب بوسيله تنظيم دوره هاي استراحت و بيداري ( خودداري از فعاليت نمودن قبل از دو ساعت مانده به زمان خواب )

-         خاموش كردن چراغها و قطع تلفن و خوابيدن در محيط آرام و ساكت

-     نگهداري منظم وعده هاي غذائي و خوردن غذا در اين وعده ها و انتخاب غذاي حاوي كربوهيدراتها و خودداري از خوردن غذاي حاوي پروتئين و چربي بالا و سنگين قبل از رفتن به خواب

-         اثرات بالقوه شيفت كاري را به خانواده و دوستانشان  يادآوري نمايند .

-         برنامه زندگي خود را طوري تنظيم نمائيد تا وقت كافي براي گذارندن با فاميل ها و دوستان وجود داشته باشد .

-         توانائي فيزيكي شان را حفظ نمايند .

-         استراتژي بيدار ماندن در حين انجام وظيفه را ياد بگيرند .

 1 - Plain language about shiftwork

   U.S. Department of health and services  ‌؛Roger R . rosa and Micheal j. colligan

2 – http :// www . labour gov . sk . ca/safety /shiftwork